Jakie mamy pierwotne emocje?
Pierwszą klasyfikację przeprowadził już Arystoteles.
Są tu różne teorie, zwykle jednak są przynajmniej 4 pary:
Smutek-radość (szczęście), odraza-akceptacja, strach-złość, zdziwienie-oczekiwanie.
Koło emocji Roberta Plutchika zawiera 8 podstawowych emocji zgrupowanych w pary. Uważa się je za wrodzone, związane biologicznie z adaptacją służącą przetrwaniu. Na zewnętrznym pierścieniu są uczucia: miłość, podziw, optymizm, akceptacja, oddanie, nuda, agresja ...

Kombinacje lub wariacje dają liczne emocje wtórne; np. smutek i wstręt prowadzą do żalu, a wstręt i gniew do zawiści.
Biblioteki emocji zawierają wideo setek sekwencji ilustrujących różne emocje.
Emocje to psycho-fizjologiczne stany związane z przygotowaniem organizmu do działania lub samym działaniem.
Zaangażowany jest tu głównie pień mózgu i układ limbiczny, ciało jest obszarem ekspresji emocji.

Uczucia w większości języków są odróżniane od emocji, ale są tu duże różnice w kategoryzacji pojęć miedzy językami.
Np. ang. "feeling" odnosi się zarówno do fizycznego odczucia dotyku jak i uczucia miłości.
Polskie określenia uczuć mogą odpowiadać dość odmiennym stanom u różnych ludzi, gdyż nie ma prostego sposobu na wskazanie o jaką kategorię stanów mózgu chodzi; każdy rozumie więc te słowa nieco inaczej, chociaż odnosi do podobnych reakcji i kontekstu sytuacyjnego.
Tłumaczenie określeń wyrażających emocje pomiędzy odmiennymi językami i kulturami jest bardzo trudne, nie są to pojęcia w pełni przekładalne.
Widać to również w ocenach korelacji pomiędzy oceną emocji na zdjęciach przez ludzi z różnych kultur (Boster, 2005).

Uczucia można uznać za przefiltrowane, refleksyjne stanu mózgu/organizmu wywołane emocjami.
Uczucia są prywatne, łatwe do ukrycia, umysł jest obszarem, w którym się pojawiają.
Zaangażowana jest głównie kora mózgu, szczególnie kora przedczołowa.

Czy uczucia są biologiczne, czy też są tworem społecznym?
Kontekst, w jakim pojawiają się uczucia zależy w oczywisty sposób od obyczajów.
Szczególnie liczne przykłady dają tu sprawy związane z seksem (Ira Reiss, Journey to sexuality, 1986).

• Większość dawnych kultur i wiele współczesnych preferowało poligamię, zwykle poligynię (wielożeństwo, np. u Mormonów, w krajach islamu, w ortodoksyjny judaizmie), rzadziej poliandrię (wielomęstwo), praktykowane np. w Tybecie.
• Wszystkie kultury znają zazdrość o partnera, w niektórych kulturach zdrada małżeńska nawet dzisiaj karana jest śmiercią.
• W nielicznych kulturach (Tybetańczycy, Eskimosi) zdarzało się oferowanie żony lub córki na noc gościom, Eskimosi czasem wymieniali się żonami, ale zawsze za zgodą wszystkich zainteresowanych.
• Adopcja mordercy syna może stać się formą zadośćuczynienia dla matki (Polinezja?).
• Japońskie amae, zachowanie mające na celu wywołanie zachowań opiekuńczych, rozpieszczania.
• Bycie dziką świnią u Maorysów (J. Diamond ?).
• Przykłady unikalnych emocji w różnych kulturach.

Nastroje to emocje rozciągnięte w czasie, zabarwiające subiektywne przeżycia jak i interpretację stanów poznawczych.
Typowe nastroje to wesołość lub smutek, niepokój lub beztroska, zadowolenie lub niezadowolenie, tęsknota.
Emocje tła utrzymujące się dłużej przechodzą w nastroje.
Prawidłowy nastrój ulega zmianom w dość szerokim zakresie, między obniżonym a wzmożonym.

Depresję można zdefiniować jako nastrój wyraźnie obniżony, z dominacją uczucia smutku.
Dysforia to objaw depresji połączony z drażliwością.
Euforia to wzmożony nastrój szczęścia, radości, ekstaza jest jej wyższym stopniem i pojawia się na krótko, za to intensywnie i gwałtownie.
Mania to zaburzenie powiązane z euforią, zawyżoną oceną własnych możliwości, nasileniem aktywności psychicznej i ruchowej.
Hipomania to lżejsza odmiana manii.

Afekt to dająca się obserwować ekspresja emocji lub uczucia, a więc stan emocjonalny mający fizjologiczne korelaty.
Apatia to afekt osłabiony, któremu często towarzyszy anhedonia.

Emocje mobilizują organizmy do wykonywania pewnych czynności.
Emocje są prawidłowo rozpoznawane na twarzach ludzi wszystkich kultur.

Procesy zachowania homeostazy <=> emocje <=> uczucia <=> procesy poznawcze.
Namiętności to silne i trwałe skłonności do przeżywania różnych nastrojów i afektów.

Afektywne obliczanie (affective computing) odnosi się do komputerowej analizy i ekspresji emocji, dziedziny bardzo szybko rozwijającej się od początku 21 wieku.

Są różne sposoby ogólnego podziału emocji, np. Antonio Damasio (1999, 2000) dzieli emocje na pierwotne, wtórne i emocje tła, w zależności od stopnia zaangażowania różnych struktur mózgu.
Markery somatyczne – rodzaje uczuć generowanych na podstawie wtórnych emocji. Stanowią one fizjologiczny sygnał dla jednostki o przewidywanych skutkach podjęcia decyzji. To pewnego rodzaju alarm, który wytwarza nasz mózg na podstawie uprzednich doświadczeń

Nawet prymitywne zwierzęta doznają emocji, a więc muszą się one opierać na ewolucyjnie starych obszarach mózgu.
Zrozumienie emocji powinno więc być łatwiejsze niż zozumienie fnkcji poznawczych, szczególnie tych związanych z językiem.

Układ limbiczny: pojęcie wprowadzone przez Paula Broca.
Kora zakrętu obręczy tworzy pierścień (łac. limbus) wokół pnia mózgu.
Zwykle do układu limbicznego zalicza się:

Większość struktur limbicznych rozwinęła się w ciągu ostatnich 150 mln lat.
Są one słabo rozwinięte u gadów, najbardziej u ssaków.

Drażnienie prądem obszarów limbicznych wywołuje psychozy i halucynacje.
Zawiera struktury kontrolujące typowe zachowania dla danego gatunku.
Emocje, zachowania opiekuńcze, to funkcje kory starej (limbiczna), jąder migdałowate (amygdala) kontrolujących strach i agresję, oraz innych, pobliskich obszarów mózgu nazywanych "limbicznymi".

Czym są emocje?

Emocje w psychologii to procesy psychiczne, silne odczucia pobudzające nadające wrażeniom subiektywne wartości i jakości.
Są to zwykle automatyczne, dość krótkie i złożone reakcje organizmu.
Emocje są zwykle widoczne na zewnątrz, mają swoje korelaty fizjologiczne nawet jeśli są skrywane, np:

• Strach wiąże się z szybszym biciem serca, często falą gorąca, zwiększonym napięciem mięśni;
• Wstyd wiąże się z rozszerzeniem naczyń krwionośnych twarzy (rumieńce) i górnej części ciała.
• Szczęście związane jest z uczuciem unoszenia, ekspansji płuc.
• Smutek związany jest z rozluźnieniem mięśni nóg i rąk, napięciem mięśni gardła i okolic oczu.

Paul Ekman odkrył, że ekspresja emocji jest tylko częściowo kulturowo uwarunkowana, gdyż gniew, pogarda, wstręt, strach, radość, smutek i zdziwienie to emocje uniwersalne, każdy człowiek potrafi je rozpoznać na twarzach ludzi dowolnej rasy.
Opracowany przez niego system kodowania wyrazów twarzy opisuje sposób kurczenia się różnych mięśni, prowadzących do różnych wyrazów twarzy.
Mikroekspresje mięśni twarzy wykorzystuje się to do wykrywania kłamstwa; można się tego nauczyć przez uważną obserwację, ale łatwiej jest to zrobić patrząc na wideo w zwolnionym tempie.
Komputerowe modele twarzy, np. CANDIDE, również wykorzystują wyniki tych badań.
Rysownicy komiksów wykorzystują budowę twarzy i związek napięcia poszczególnych mięśni z emocjami wyrażonymi na twarzy.

Uśmiechem spontanicznym i towarzyskim sterują inne mięśnie twarzy.
Uśmiech spontaniczny (zwany uśmiechem Duchenne'a) angażuje mięśnie wokół oka (orbicularis oculi, mięsień okrężny oka) i ust (zygomaticus major, mięsień jarzmowy).
Uśmiech towarzyski (zwany panamerykańskim) angażuje głównie usta.

Emocje i uczucia powinny być dla nas wskazówkami swojego własnego stanu jak i stanu innych ludzi.
Uczuć nie należy ignorować, należy się nauczyć je wykorzystywać we właściwy sposób, chociaż interpretacja zarówno swoich uczuć jak i cudzych nie zawsze jest łatwa i zwykle nie idzie zbyt daleko.
Jeśli czuję się rozdrażniony i zdenerwowany powinienem dotrzeć do źródła zamiast gwałtownie reagować.
Nawet negatywne uczucia mogą stać się nawozem, na którym rozkwitnie kwiat lotosu ...

6.3 Teorie emocji

Emocje powstały w wyniku rozszerzenie mechanizmów zachowania homeostazy, by przygotować organizm do odpowiedniej reakcji.
Dlaczego mamy emocje? Jest to znacznie prostszy system sygnalizacji niż mowa, ewolucyjnie znacznie starszy, podstawowe emocje mają wszystkie zwierzęta, bardziej subtelne mają zwierzęta polegające na współpracy, żyjące w gromadach.
Gniew jest konieczny do mobilizacji w obonie swojego statusu społecznego.
Złość jest wynikiem niespełnionych oczekiwań ze strony opiekunów, a później całego środowiska.

Pierwsze systematyczne obserwacje emocji u zwierząt zrobił już Darwin, opisując wyniki w książce "O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt" (1872). Funkcje podstawowych emocji podobne są u ludzi jak i u zwierząt, ale tylko ludzie potrafią zrozumieć swoje emocje i do pewnego stopnia je świadomie kontrolować. Fizjologiczna teoria Williama Jamesa, rozwinięta niezależnie przez Carla Langego, zwana teorią Jamesa-Langego, była jedną z pierwszych teorii emocji. Lange sądził, że emocje to po prostu reakcje naczyniowo - ruchowe. James miał bardziej złożony obraz: emocje to postrzegane reakcje organizmu, postrzeżenie prowadzi do reakcji fizjologicznych a te są analizowane świadomie i "postrzegane" jako stany emocjonalne. Ważne bodźce emocjonalne pobudzają korę czuciową, ruchową i wywołują reakcje fizjologiczne, a mózg interpretuje dopiero ten stan jako emocje. Czy James miał rację? Potykając się lub odskakując przed pędzącym pojazdem najpierw reagujemy, łapiemy równowagę, pojawia się reakcja fizjologiczna, a dopiero potem uświadomienie emocji strachu - więc wydaje się, że miał. Ale uszkodzenia kory zmniejszają tylko kontrolę nad emocjami nie likwidując podstawowych emocji, więc nie może to być prawdą.

Teoria Cannona-Barda (1915) odwraca sytuację: najpierw czujemy emocje, a potem są zmiany fizjologiczne.
Za reakcje emocjonalne odpowiedzialne jest podwzgórze, w którym dokonuje się ocena emocjonalnego znaczenia dochodzącej informacji.
Sygnały przechodzą najpierw przez wzgórze a stąd do kory i do podwzgórza, które z jednej strony przesyła je po modyfikacji również do kory (dzięki czemu mamy świadome odczucie emocji), a z drugiej wysyła sygnały do pnia mózgu odpowiadając za reakcje fizjologiczne, występujące jednocześnie z emocjami.

Emocje związano bardziej precyzyjnie z działaniem mózgu w pracach Jamesa Papeza (1937).

Paul MacLean w latach 1949-1970 rozwinął teorię układu limbicznego jako układu odpowiedzialnego za emocje
Krąg Papeza rozszerzył o węchomózgowie (kora okołowęchowa, śródwęchowa i okołohipokampowa), ciało migdałowate, przegrodę i kora przedczołową, traktując te struktury jako odrębny funkcjonalny podukład, "mózg wegetatywny" lub emocjonalny.
Hipokamp traktowany był jako struktura odpowiedzialna za analizę "symboliki niewerbalnej", nieświadomych skojarzeń; "klawiatura emocjonalna".
Doświadczanie i wyrażanie emocji wynika z kojarzenia bodźców wewnętrznych i zewnętrznych.

Joseph LeDoux krytykuje samo pojęcie układu limbicznego, jest to mgliste pojęcie, synonim większości ośrodków podkorowych powyżej pnia mózgu.
Hipokamp nie bierze udziału w reakcjach emocjonalnych, chociaż pierwotnie uważano go za część układu limbicznego.

Przyjemność wywołuje pobudzanie elektryczne bocznej części podwzgórza (LH, lateral hypothalamus), oraz stymulacja jądra półleżącego.
James Olds od 1954 roku prowadził badania nad mechanizmami nagrody; okazało się, że szczur dąży do pobudzania prądem (naciskając na dźwignię w tempie nawet 2000 razy na godzinę) stymulujący drogę przyśrodkową przodomózgowia lub boczne jądro podwzgórza.
Lezje jądra brzuszno-przyśrodkowego podwzgórza powodują zanik poczucia głodu i w efekcie zagłodzenie; stymulacja elektryczna wywołuje poczucie głodu.

Strach łatwo jest warunkować, stąd mechanizmy strachu są najlepiej poznane.
Lęk, niepokój to strach bez wyraźnego powodu, zwykle związany z oczekiwaniem na jakieś niebezpieczeństwo.
Główna struktura analizująca emocje tego typu to ciało migdałowate, składające się z około 10 jąder.
Odbieranie pobudzeń: bezpośrednio z wzgórza (12 ms u szczura) lub przez korę (25 ms, nieco wolniej).
Wzgórze rozdziela ogólne cechy bodźca, przyspieszając reakcję.
Kora sensoryczna analizuje złożone aspekty bodźca, reakcja jest nieco późniejsza.
Kora przyśrodkowa przedczołowa hamuje niewłaściwe zachowania, jeśli zostaną wywołane pomyłkowo.
Hipokamp i kora śródwęchowa, należąca do formacji hipokampa, pozwalają zapamiętać epizod, w tym kontekst reakcji emocjonalnych.

Ekspresja emocji negatywnych: jądro środkowe (centralne) ciała migdałowatego pobudza wyspecjalizowane struktury odpowiedzialne za różne formy zachowań.
Bezruch był przydatną reakcją na strach w czasach gdy żyły drapieżniki widzące tylko ruchome obiekty. Stymulacja istoty szarej okołowodociągowej (akronim PAG lub ISO) pnia mózgu w innym podobszarze zamiast bezruchu może wywołać rekację odwrotną: przygotowanie do ucieczki, wzmożenie tentna, napływ krwi do kończyń dolnych a także analgezję (zniesienie czucia bólu), przydatną przy ucieczce po zranieniu.

Jądro migdałowate uczy się reakcji warunkowych, tworząc pamięć emocjonalną.
Pamiętanie sytuacji emocjonalnie pobudzających stwarza wrażenie istnienia pamięci "błyskowa" (flashbulb memory), przywoływanej jako epizod, niemal fotograficznej.
Jest to związane z wydzielaniem dużej ilości adrenaliny przez nadnercza, która przez pień mózgu zwiększa plastyczność hipokampa i ciała midałowatego, prowadząc do zapamiętania zdarzenia.

Dokładniejsze badania pokazują, że szczegółowa pamięć takich zdarzeń to tylko pozory, mamy po prostu silne wrażenie pamiętania, ale dorabiamy sobie szczegóły.

Inne struktury silnie zaangażowane w analizę, ekspresję i kontrolę emocji to:

• Podwzgórze i kora wyspy, których działanie tworzy autonomiczne składowe emocji.
• Brzuszna część prążkowia sterujące stereotypowymi zachowaniami emocjonalnymi.
• Brzuszno-przyśrodkowa kora przedczołowa (vmPFC) kontroluje i hamuje zachowania społecznie naganne.
  Według niektórych teorii (Bechara, Damasio,Tranel, Anderson 1998) ta część kory zaangażowana jest w kontrolę markerów somatycznych, skojarzeń pomiędzy emocjonalnymi stanami ciała a zdarzeniami mentalnymi.

Ciało migadłowate ma skomplikowaną strukturę, można je podzielić na 7 główny struktur.
U człowieka wykryto komórki ciała migdałowatego reagujące na wyrazy twarzy - lepiej się szybko dać przestraszyć?
Szczury w ciele migdałowatym mają specyficzną grupę neuronów reagującą na ultradźwięki ostrzegające przed kotem; takich specyficznych filtrów może być więcej.

Centralna część ciała migdałowatego połączona jest obustronnie z korą wyspy.
Kora wyspy ma komórki o zróżnicowanej strukturze.
Inne połączenia: przednia część otrzymuje bezpośrednie projekcje z wzgórza (jądro brzuszno-przyśrodkowe, VMb) ;
Tylna część łączy się obustronnie z wtórną korą czuciową S2 i otrzymuje projekcje z jądra brzuszno-przednio-dolnego (ventral posterior inferior, VPI) oraz z tylnej częsci jądra brzuszno-bocznego (ventromedial nucleus) wzgórza, które przekazują informację o stanach emocjonalnych, zmysłowym dotyku, bólu, swędzeniu, temperaturze, niedotlenieniu.

Część przednia kory wyspy analizuje informacje zapachowe, smakowe, wewnętrzne (z układu autonomiczego) i limbiczne (ciało migdałowate), wysyła informacje do brzusznej części prążkowia i kory okołoczołodołowej.
Część tylna analizuje informacje słuchowo-czuciowo-mięśniowe.

Kora wyspy gra ważną rolę w analizie bólu, strachu, wstrętu, złości, smutku i szczęścia.
Jest też kluczową strukturą w tworzeniu poczucia przymusu związanego z uzależnieniami narkotycznymi, jak i uczucia głodu.
Prawdopodobnie jej rolą jest interpretacja zmiany stanów ciała w wyniku emocji, co pozwala na ich ocenę i zapamiętanie, uprzytomnienie, świadomość emocji (por. teorię Williama Jamesa).
W przedniej części kory wyspy oraz przedniej części kory zakrętu obręczy (aCC) u człowieka i małp naczelnych znajdują się specyficzne neurony (spindle neurons), zaangażowane w procesy poznawczo-emocjonalne, związane z samoświadomością i empatią.

Czy procesy poznawcze i afektywne tak zasadniczo się od siebie różnią?
Interpretacja subiektywna jest bardzo różna.
Procesy poznawcze są bardziej precyzyjne, zlokalizowane.
Procesy afektywne są mało precyzyjne, zdelokalizowane, mobilizujące mózg/organizm do określonego działania.
Ewolucyjnie procesy poznawcze rozwinęły się później, modyfikując działanie układu emocjonalnego i w pewnym stopniu go kontrolując.

Ogólna zasada działania: pożądanie - działanie - spełnienie. przymus działania uruchomiony zostaje przez bodziec wyzwalający: niski poziom glukozy => głód, ładne nogi => pożądanie, złożone potrzeby wynikające z modelu świata, np. potrzeba zrozumienia, spójnej teorii świata; przyjemność z działania zgodnego z przymusem => rytuały, przygotowania, zaloty; zadowolenie, spełnienie - dopaminowy układ nagrody wzmaga aktywność brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej.

Układ nagrody działa jeśli nie jest hamowany przez negatywne emocje.
Rozwiązywanie zdań umysłowych pozbawionych emocjonalnych składowych hamuje działanie jądra migdałowatego, w efekcie pojawia się uczucie przyjemności.

Konieczna jest równowaga:
nadaktywność brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej prowadzi do manii;
niska aktywność jąder migdałowatych wzmaga skłonności psychopatyczne.

Układ motywacji, nadający napęd do działania, związany jest z podsystemem dopaminergicznym.

Do powstania emocji konieczna jest interpretacja przez płaty czołowe. Uszkodzenia wybranych szlaków łaczących ośrodki podkorowe z korą czołową i przedczołową upośledza możliwości interpretacji stanu mózgu, powodując różne zaburzenia emocjonalne. Anhedonia to niemożność odczuwania przyjemności powodująca brak zainteresowania czynnościami dającymi uprzednio przyjemność. Aleksytymia to niemożność wyrażenia za pomocą słów swoich stanów emocjonalnych. Paratymia to braku związku między uczuciami a ich ekspresją. Paramimia to zaburzeniu związku między przeżyciami a ekspresją uczuć, np. reakcje mimiczne i gesty niepasujące do wypowiadanych słów.

6.4. Choroby afektywne

Urazy psychiczne: "zespół pourazowych zaburzeń emocjonalnych" (PTSD, Post-Traumatic Stress Disorder) powstaje w wyniku silnych przeżyć emocjonalnych stanowiących zagrożenie dla życia, np. katastrof.
Silne stany lękowe mogą zmienić silnie strukturę wielu obszarów mózgu.
Konieczne jest blokowanie wydzielania adrenaliny by obniżyć pobudliwość pnia mózgu.

Fobie to obezwładniające stany lękowe, ma je około 10% ludzi, a słabsze fobie nawet połowa.
Psy mają również fobie, np. połowa psów rasy cooli ma wszelkie objawy paniki z powodu hałasu, dlatego prowadzi się badania genetyczne na psach szukając korelacji mutacji genów z fobiami (D. Cyranoski, Genetics: Pet project. Nature 466, 1036-1038 (2010)).
Niektóre popularne i osobliwe fobie (długa lista jest tu):

• akrofobia - lęk wysokości,
• arachnofobia - lęk przed pająkami
• agorafobia - lęk otwartych przestrzeni, to najczęściej spotykana fobia.
• klaustrofobia - lęk przed zamkniętymi przestrzeniami, przeciwieństwo agorafobii.
• ksenofobia - lęk prze obcymi, obcą kulturą;
• mykofobia - wstręt do grzybów

Mniej znane:

• aidsofobia, wenerofobia - lęk przed określonymi chorobami;
• antropofobia - lek przed ludźmi
• brontofobia - lęk przed piorunami;
• gefynofobia - lęk przed przekraczaniem mostów;
• nadmierna trema,
• strach przed lotem samolotem.
• fobię ostrych narzędzi i płynów niespożywczych;
• fobia czystości - całe życie w wannie?
• basifobia - lęk przed chodzeniem
• stasifobia – lęk przed staniem
• stasibasifobia – lek przed staniem i chodzeniem.

Picasso panicznie bał się ścinania włosów i fryzjera
Pascal i Prus cierpieli na agorafobię.
Matejko miał fobię ciemności (nyktofobię).
Hans Christian Andersen bał się panicznie pożarów (pirofobia).
Michael Jackson boi się zarazków (arachibutyrofobia),
Eddie Murphie boi się brudu (mizofobia).

Istnieją instynktowne lęki na groźne dla życia zwierzęta lub sytuacje, np. lęk przez żmijami, upadkiem z dużej wysokości.
Korelacja fobii u bliźniąt jednojajowych wskazuje na ich neuroanatomiczne przyczyny.

Fobie to reakcje warunkowe związane z szybkim, lecz prymitywnym szlakiem wzgórze-ciało migdałowate, oraz kontekstu kodowanego przez hipokamp.
Fobie wynikają z podkorowego uczenia się (utajonego uczenia) korelacji pomiędzy kontekstem (epizodem) a pobudzeniem ciała migdałowatego, wywołującym reakcję strachu.
Zbyt słabe hamowanie ciała migdałowatego przez korę powoduje niemożność opanowania paniki.

Uogólnianie lęku: w przypadku fobii pobudzenia prowadzące do paniki mogą się rozszerzać na inne bodźce wyzwalające (LeDoux, 2000).
Panika to intensywny, krótkotrwały okres przerażenia, powoduje bardzo silne pobudzenie autonomicznego układu nerwowego.
Panika związana jest z fobiami lub silnymi lękami.
Napady paniki wywołać może hiperwentylacja, CO₂, mleczan sodu, a nawet sugestia (np. pokazywanie pozornie rosnącego tętna, polewanie ciepłą woda zadrapania sugerując, że to kapie krew).
Obserwacja własnych doznań cielesnych może wywołać stany lękowe, np. obserwacja bicia serca.

Wrodzony mechanizm paniki może być związany z koniecznością mobilizacji organizmu by uniknąć uduszenia (Kaplan i Klein).
W dolnej części pnia mózgu są komórki reagujące na poziom CO₂ we krwi, połączone z ciałem migdałowatym.
Korelacja poziomu CO₂ z stanem fizjologicznym tworzy bodźce warunkowe.
Myśl o podwyższonym tętnie pobudza pamięć epizodyczną o ataku paniki, hipokamp pobudza ciało migdałowate.
Panice sprzyja nadczynność prawego zakrętu hipokampa; skłonności do paniki powstają gdy zakręt ten jest nadmiernie ukrwiony.

Całkowity brak uczucia strachu związany jest z zwapnieniem jąder migdałowatych (znanych jest tylko kilka przypadków).
Jest to bardzo niebezpieczne, gdyż łatwo się zabić.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD, obsessive-compulsive disorder), zwane też nerwicą natręctw, charakteryzuje się uporczywymi nawrotami myśli lub obrazów i przymusem wykonywania różnych czynności. Obsesyjne stany umysłu prowadzą do czynności natrętnych, rytualnych, symboliczne, należy do nich np. ciągłe mycie rąk, przymus liczenia, obawa przed pomyłką, obsesje moralne, poczucie winy. Cierpi na nie około 2% ludności. Przyczyną OCD są pobudzenia jądra ogoniastego, jednego z jąder podstawy mózgu, do którego docierają pobudzenia z kory oraz dopaminowe projekcje z VTA (brzuszny obszar nakrywki) i istoty czarnej śródmózgowia, a wychodzą projekcje do płatów przedczołowych. Rola jadra ogoniastego to nie tylko napęd ruchowy, chęć działania, ale również automatyzmy myślenia, stereotypowe sekwencje działań. U osób zakochanych, które oglądają zdjęcia partnerów, obszar VTA (brzuszny obszar nakrywki), część śródmózgowia, wysyła do jądra ogoniastego dużo dopaminy ... nie ma miłości bez dopaminy i aktywnego jądra ogoniastego!

U osób z OCD pobudzenia zaczynając się od jądra ogoniastego (A), które wyzwala uczucie przymusu działania, przez oczołodołowej okolicę kory przedczołowej (B) stwarzającą uczucie, że coś jest nie tak, i korę zakrętu obręczy, zwracającą uwagę na uczucie zakłopotania.

Zespół Tourette'a (ma go 1 osoba na 20.000), to nieprawidłowość działania mózgu, w której co kilkanaście minut pojawia się kilkuminutowy przymus wykonywania niekontrolowanych sekwencji ruchów, tików, wypowiadania obscenicznych słów. W lewej półkuli mózgu brakuje aktywności w: (A) tylno-bocznej okolicy przedczołowej, odpowiedzialnej za planowanie czynności; (B) zwojów podstawy kontrolujących ruchy automatyczne; (C) przedniej części kory obręczy, związanej ze skupianiem uwagi. Najpierw pojawia się poczucie przymusu, potem ruchy ciała i okrzyki. Ruchy są wynikiem pobudzenia skorupy, która ma projekcje do kory przedruchowej w płacie czołowym. Skorupa to część prążkowia (razem z jądrem ogoniastym) zaangażowana w automatyzmy działania.

OCD i zespół Tourette'a są wynikiem braku kontroli wyuczonych działań.
Zespół niedoboru nagradzania - nigdy nie ma się dosyć, brak zadowolenia - bardzo częsty, stąd hazard, narkomania, alkoholizm, obżarstwo ...
Być może konieczna będzie genetyczna modyfikacja ludzi by zapewnić sprawniejsze działanie mechanizmu nagrody.

Problemy z rozpoznawaniem swojego własnego stanu emocjonalnego wynikając z uszkodzeń płatów czołowych.
Zespół czołowy prowadzi do płaskości emocjonalnej, powstają problemy z podejmowaniem decyzji.
Po lobotomii powstaje zespół czołowy jatrogenny, charakteryzujący się bezwolnością, brakiem inicjatywy i zainteresowania światem i swoją przyszłością, monotonią uczuciową (por. "Lot nad kukułczym gniazdem").

Na ile jednoznacznie potrafimy identyfikować własne i cudze stany emocjonalne? Nie jest to zdanie łatwe, bo są to bardzo zróżnicowane, stopniowe pobudzenia łatwo się ze sobą mieszające.
Alekstymia to niezdolność do rozumienia, nazywania, wyrażania lub identyfikowania własnych emocji, trudności w nadaniu sensu własnym stanom emocjonalnym, które mylone są z wrażeniami czysto somatycznymi (dreszcze, gorączka).
Alekstymia wiąże się z innymi problemami, często z autyzmem, uzależnieniami, depresją, PTSD czy traumą dziecięcą.
Informacja o stanach emocjonalnych nie jest prawidłowo analizowana w prawej półkuli, lub nie jest dostępna lewej półkuli, więc nie może być prawidłowo nazywana, ale dokładne przyczyny nie są znane, podejrzewa się zarówno czynniki genetyczne, środowiskowe jak i zaburzenia neurologiczne.

Zespół Aspergera to zaburzenie rozwojowe prowadzące do znacznej redukcji ekspresji, a być może i rozumienia, emocji; mieści się w spektrum autyzmu.

Uszkodzenia ciała migdałowatego prowadzą do zespołu Klüvera-Bucy'ego.
Zablokowanie aktywności ciał migdałowatych nie oznacza, że zwierzę przestanie kojarzyć sygnały z niebezpieczeństwem, chociaż zachowanie może się zmienić z bezruchu na ucieczkę lub odwrotnie (Gozzi, 2010).

Jak to się dzieje, że specyficzne zaburzenia przepływu informacji i stany pobudzenia różnych struktur mózgu prowadzą do konkretnych zachowań i specyficznych wewnętrznych odczuć?
Relacje pomiędzy stanami mózgu a stanami wewnętrznymi wymagają rozwinięcia neurofenomenologii, a to jest trudne z braku dobrego opisu stanów mentalnych: jak scharakteryzować nasze stany mentalne?
Najłatwiej jest opisywać proste eksperymenty w których pojawia się intencja działania, wybór jakiejś możliwości.
Pełne rozumienie wymaga komputerowych symulacji na poziomie neuronowym; przykłady takich symulacji znajdą się w wykładzie: Modelowanie Funkcji Mózgu.

Czy można kontrolować emocje? Są liczne prace na temat samo-regulacji i samokontroli.

Jak zdefiniować szczęście?
Chwilowe odczucie szczęście wiąże się z uniesieniem, upojeniem, radością, poczuciem harmonii ze światem, przyjemnością, euforią, zadowoleniem.
Trwałe szczęście wiąże się z pozytywną oceną własnego życia, zadowoleniem, przyjemnym nastrojem, optymizmem.
Psycholodzy próbują mierzyć poczucie szczęścia za pomocą kwestionariuszy, np. Oxford Happiness Questionnaire.

Socjolodzy mają indeks zadowolenia z życia, który słabo koreluje się z poziomem ekonomicznym.
Indeks Szczęśliwości Narodu (GNH) uwzględnia 7 składowych: ekonomię, środowisko, społeczne, polityczne, zdrowie fizyczne i psychiczne.
Co roku organizowane są międzynarodowe konferencje "International Conference on Gross National Happiness", pierwszą z nich zorganizowano w Bhutanie, który indeks GNH uważa za ważniejszy niż wskaźniki ekonomiczne.

Czy można nauczyć się być szczęśliwym?
W pewnym stopniu tak, zajmuje się tym The World Happiness Forum.
Matthieu Ricard (2005) badany był za pomocą fMRI i nazwany "najszczęśliwszym człowiekiem na świecie".
Dobrze być szczęśliwym, ale warto pamiętać, że frustracja może być czynnikiem motywującym do poszukiwania i zmian, zbytnie poczucie szczęścia może rozleniwiać i być krótkotrwałe, osiągnięcie prawdziwego szczęścia wymaga poświęcenia i dyscypliny.
Harmonijny rozwój wymaga uwzględnienia wielu czynników, inaczej prowadzi do ignorancji i pozorów szczęścia.

Altruizm i empatia są obiektem badań psychologów, liczne eksperymenty prowadził Daniel Batson.
Wyobrażanie siebie w sytuacji innej osoby prowadzi do stosunkowo silnego poczucia empatii.
Eksperymenty przy użyciu neuroobrazowania (Preston, de Waal, 2002; Lamm i inn. 2007) pokazują aktywację systemu neuronów lustrzanych, pobudzających emocjonalne reakcje.
Mechanizm ten może ulec zaburzeniu, co określamy jako schadenfreude, praktyki sadomasochistyczne agresywne zaburzenia zachowania.
Można odróżnić empatię poznawczą od emocjonalnej.

Ciało pozwala uzewnętrznić się emocjom, ale też przez sprzężenie zwrotne pomaga im powstawać.
Ludzie nieświadomie naśladują swoją mimikę, to część współ-odczuwania.
Zespół Möbiusa powstaje w wyniku niedorozwoju nerwów czaszkowych, przede wszysktim 6 i 7, uniemożliwiając ruchy ekspresję twarzy, uśmiechu, mruganie i boczne ruchy oczu. Takie osoby mają trudności w kojarzeniu wyrazów twarzy z emocjami, co zmniejsza ich zdolność do współodczuwania.
Botoks wstrzykiwany by pozbyć się zmarszczek, upośledza możliwości wyrażania uczuć, ale do pewnego stopnai też ich odczuwania (D.T. Neal, T.L. Chartrand, Social Psychological and Personality Science 2011).

Dlaczego mamy emocje? Mają je wszystkie zwierzęta posiadające rozwinięty układ limbiczny.
Emocje pozwalają szybko reagować na sytuacje związane z zagrożeniem.
Teoria markerów somatycznych (Damasio, 1999) utrzymuje, że emocje potrzebne są też do podjęcia decyzji, zwłaszcza w złożonych sytuacjach, gdy informacja jest niepełna i trudna do oceny.
Uszkodzenia przedczołowej kory brzuszno-przyśrodkowej (VMPFC), analizującej stany emocjonalne, prowadzą do trudności z podejmowaniem decyzji.
Wypadek Phineasa Gage w 1848 był pierwszym szczegółowo opisanym przypadkiem takiego uszkodzenia, stąd proponowana nazwa "zespołu Gage'a" (chociaż Damasio ubarwił nieco jego historię, por. Draaisma 2009).
Stan afektywny może zostać zapamiętany przez korę VMPFC i jest w przyszłości wykorzystywany do ocen decyzji z punktu widzenia nagrody i kary, wpływając na podejmowane działania i ukierunkowując oraz upraszczając proces decyzyjny.
Potwierdzają to eksperymenty z kartami, znane jako Iowa gambling task: osoby zdrowe wykazują reakcje emocjonalne zanim uświadomią sobie jaki wybór kart prowadzi do strat a jaki do korzyści; osoby z uszkodzoną korą oczodołowo-czołową (OFC), częściowo nakrywającą się z VMPFC nie wykazują takich reakcji.

Badania intuicyjnego, nieświadomego podejmowania decyzji doprowadziły do powstania teorii nieświadomego myślenia: część procesów myślowych przebiega podobnie jak przypominanie, które może trwać wiele minut zanim rezultat "przyjdzie do głowy", zachodząc w tle normalnego działania.
W złożonych sytuacjach wymagających uwzględnienia wielu czynników nie ma jednoznacznej, najlepszej decyzji, a szczegółowa analiza wszystkich za i przeciw nie da się przeprowadzić, dlatego taka analiza nie prowadzi do zadowolenia z podjętych decyzji; lepiej zdać się na intuicje i emocje.

J. LeDoux (2012) doszedł do wniosku, że emocje to percepcja stanu tych neuronalnych struktur, które zaangażowane są w istotne funkcje związane z przeżyciem organizmów.
Łączy to emocje i motywacje, pobudzenie, wzmocnienie reakcji, od których zależy wykorzystanie nadarzających się okazji do rozwoju i unikania niebezpieczeństw.
Zwierzęta, które mają podobne obwody muszą postrzegać ich stan w podobny sposób co my, są więc świadomie swoich emocji.
Uszkodzenia części obszarów limbicznych zwykle prowadzą do poprawy nastroju (Feinstein i inn. 2009), pacjenci przestają się martwić swoim położeniem, na szczęście w dzisiejszym społeczeństwie nie są narażeni na utratę życia.

Literatura

• Boster J.S, Emotion categories across languages, Chap. 8, Handbook of Categorization in Cognitive Science, 2005
• Damasio A, Błąd Kartezjusza, Rebis 1999.
• Damasio A, Tajemnica świadomości, Rebis 2000.
• Draaisma D, Rozstrojone umysły. PIW 2009
• Ekman P, Davidson R.J, Natura emocji Gdanskie Wydawnictwo Psychologiczne 1998
• Feinstein, J., Rudrauf, D., Khalsa, S., Cassell, M., Bruss, J., Grabowski, T., & Tranel, D. (2009). Bilateral limbic system destruction in man Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 1-19 DOI: 10.1080/13803390903066873
• Gozzi, A. et al. (2010) A neural switch for active and passive fear. Neuron 67, 656–666
• Herzyk A, Borkowska A (red), Neuropsychologia emocji. Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998.
• Lamm C, Batson, C.D., & Decety, J. (2007). The neural substrate of human empathy: effects of perspective-taking and cognitive appraisal. Journal of Cognitive Neuroscience, 19, 42-58
• LeDoux J, Mózg emocjonalny. Wyd. Media Rodzina, Poznań 2000
• LeDoux J, Rethinking the Emotional Brain. Neuron 73(4), 653–676, 2012
• Lewis Michael, Haviland-Jones Jeannette M. Psychologia emocji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2005
• Olds, J. "Reward" from brain stimulation in the rat. Science 122:878 (1955).
• Olds, J. Self-stimulation of the brain. Science 127:315-24 (1956).
• Preston S, & de Waal F. (2002) Empathy: Its ultimate and proximate bases. Behavioral and Brain Sciences, 25, 1-72.
• Tappolet C, Emotions, Perceptions, and Emotional Illusions.
• Matthieu Ricard, W obronie szczęścia. Wydawca: Czarna Owca Warszawa 2005.

World Database of Happiness
Agresja i empatia - Jerzy Vetulani na TEDx Kraków.